Hát Bài Chòi

Bài chòi được xem là di sản văn hóa phi vật thể của khu vực miền trung nói riêng và của Việt Nam nói chung. Thường được tổ chức vào dịp lễ tết. Tuy nhiên ngày nay với sự thay đổi của xã hội thì hình thức văn hóa này đã dần mai một. Nhận thức được ý nghĩa và nét văn hóa dân tộc của bài chòi mang lại, Trung tâm Văn hóa tỉnh Khánh Hòa đã bỏ không ít công nghiên cứu, phục dựng. Nhằm lưu giữ và truyền lại nét văn hóa độc đáo này. 

Sau quá trình dày công phục dựng hiện nay, nhiều du khách đến Nha Trang đã được xem và rất thích thú, chơi hội bài chòi ở công viên bờ biển vào cuối tuần. 

Hình thức chơi bài chòi

Người ta dựng 9 hoặc 11 chòi, chia thành 2 bên, mỗi bên 5 chòi, mỗi chòi cao độ 2-3m, rộng đủ vài ba người ngồi và một chòi trung tâm (chòi mẹ) ở giữa dành cho các vị chức sắc địa phương.

Bộ bài để đánh bài chòi là bộ bài tam cúc cải tiến, gồm 33 lá, với những tên chuyển thành nôm na như: nhứt nọc, nhì nghèo, ông ầm, thằng bí, lá liễu v.v.. vẽ trên giấy, dán vào thẻ tre. Mỗi thẻ tre dán ba con bài, không trùng lặp nhau.

Bộ bài gồm 3 pho, đó là:

• Pho văn: ông Ầm, tráng hai, ba bụng, tứ tượng, ngũ ruột, sáu miếng, lá liễu, tám miếng, chín cu, chín gối.

• Pho vạn: bạch huê, nhứt trò, nhì bí, tam quăng, tứ móc, ngũ trợt, lục chạng, thất vung, bát bồng, cửu điều.

• Pho sách: ông Tử, nhất nọc, nhì nghèo, ba gà, tứ sách, ngũ dụm, sáu bưởng, bảy thưa, tám dây, cửu điều.

Mỗi pho có 10 lá, vì phải có 33 lá nên thêm vào 3 lá nữa là: ông ầm đen, tử cẳng đen và cửu điều đen (để phân biệt với 3 lá cùng tên này nhưng màu đỏ) cho đủ bài chơi.

Vào cuộc chơi, anh hiệu (tức người hô thai) xốc ống bài, rút ra một con và xướng tên con bài lên. Để gây thêm sự hồi hộp và bắt người chơi phải suy đoán, anh hiệu hô lên một câu thai hoặc một câu ca dao có tên con bài. Chòi nào trúng tên con bài thì gõ mõ để anh hiệu mang con bài đến. Trúng ba con bài là chòi đó "tới", xổ một hồi mõ dài. Khi đó, anh hiệu cầm lá cờ nhỏ, bưng khay rượu tới trao phần thưởng cho người trúng. Lá cờ đuôi nheo bằng giấy cũng được cắm lên chòi để đánh dấu một lần thắng.

Để giúp vui cho cuộc chơi còn có một ban nhạc cổ gồm đờn cò, kèn, sanh, trống hòa tấu lên khi có chòi "tới".

Các câu khai

Đi đâu cọ xiểng đi hài

Cử nhơn không đậu, tú tài cũng không. (Thằng Trò)

Ai làm thượng hạ bất thông

Bàng quang bể thủng sớm trông tối ngày. (Thằng Bí)

Nửa đêm gà gáy le te

Muốn đi rón rén đụng nghe cái ầm.(Ông Ầm)

Lưng choàng áo đỏ

Đầu đội khăn đen

Chân đi lèng quèng

Là ông chân gãy. (Tử Cẳng)

Lội suối trèo non

Tìm con chim nhỏ

Về treo trước ngõ

Nó gáy cúc cu. (Chín Cu)

Chầu rày đã có trăng non

Để anh lên xuống có con em bồng. (Bát Bồng)

Đi đàng phải bịt khăn đen

Ở nhà vợ sắn vóc sen nhuộm điều. (Cửu Điều)

Theo các nhà nghiên cứu, bài chòi đã xuất hiện ở Khánh Hòa từ cuối thế kỷ XIX. Trong đó, Ninh Hòa, Vạn Ninh, Nha Trang, Diên Khánh là những địa phương phát triển mạnh về hội bài chòi, cũng như có nhiều gánh hát bài chòi. Qua sự biến thiên của lịch sử, hội bài chòi ngày càng ít được tổ chức, số người biết hô hát bài chòi không còn nhiều.

Nguyễn Hữu Nguyên